Malownicza panorama Nowogródka i okolic otwiera się dla turystów przy wjeździe do miasta z dowolnego kierunku. Ten magiczny krajobraz jakby pierwotnie zaznaczony palcem historii. Wiek za wiekiem zmieniały się czasy, ale nie przebiegały bez śladu. Pozostały w zabytkach miasta, jego domach i ulicach, w kronikach …
Historia jakiegokolwiek miasta i okręgu jest wyjątkowa i niepowtarzalna, jednak historyczne znaczenie terenu Nowogródka jest powszechnie uznawane. To właśnie tutaj powstało Wielkie Księstwo Litewskie. Ale wszystko po kolei …
Pierwsi osadnicy na terenie obecnego Nowogródka pojawili się około 4 tysięcy lat temu. Podtwierdzają to zachowane zabytki dawnych czasów: pomniki z dawnych czasów, fortyfikacje, kopce pogrzebowe.
Nowogródek, zwany w kronikach jako Novgorodok, Novogorodok, Novogardia– jedno z najstarszych miast na Białorusi. Według badań archeologicznych historia Nowogródka zaczyna się pod koniec X wieku.
W I sofijskich i IV Nowogrodskich kronikach, miasto zostało po raz pierwszy wymienione w roku 1044 w związku z najazdem Jarosława Mądrego na Litwę. W kronice Sofijskiej I mówi sie: „Idź Jarosławie na Litwę, a na wiosnę załóż Nowogorod i to zrobił”. Po raz pierwszy wymienił w swoich pracach, że miasto zostało założone w 1044 r rosyjski historyk W. Tatiszczew. Pisał: „Ten Nowogród tylko wydaje się litewski, który chciał zawojować Wsiesław Połocki , ale książęta Jarosławowicze dowiedzieli się o wartości swojej ziemi udali się najpierw na Mińsk i pokonali, a następnie nad rzeką Niemen na Litwie, która nie jest daleko od Mińska i Nowgorodka Litewskiego. Na dzisiejszy dzień ta data podana jest podana w „Encyklopedia hіstoriі Białorusi” (Mińsk, 1999., t. 5,i „Belaruskaya Entsyklapedyі” (Mińsk, 2002, T.11).
Usytuowany na malowniczych wzgórzach w centrum wyżyny nowogródzkiej, stara część miasta ma niepowtarzalny wygląd i niezwykle interesującą historię.
Na przełomie XIX i XX wieku Góra Zamkowa była zamieszkana.
W XII wieku miasto składało się z dziedzińca (Góra Zamkowa) i podgrodzia (Mały Zamek). Już od pierwszych dwóch wieków swojego istnienia Nowogródek stał się najbogatszym miastem nad Niemnem. W tych latach, mieszkańcy Nowogródka nawiązali rozległe kontakty handlowe z bałtyckimi i skandynawskimi królestwami, państwami europejskimi, Bizancjum i i Bliskim Wschodem. W XII wieku Nowogródek był jednym z najbogatszych miast Czarnej Rusi .
Od XIII w. Nowogródek jest centrum księstwa. W 1253 roku książę nowogródzki Mendog koronował się jako król Litwy. W związku z tym Nowogródek można słusznie uznać pierwszą stolicą i centrum Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL). Syn Mendoga, Wojshełk, w walce przeciwko Halicko – wołyńskich książąt litewskich zjednoczył wokół Nowogródka ziemie pińskie, Holszany i Dewołtwę. To terytorium było podstawą WKL.
1316-1341 r. – panowanie wielkiego księcia litewskiego Giedymina w Nowogródku .
W 1341 roku nowogródzkim księstwem rządzi Korijat Gedyminovicz, a z 1358 księstwo przechodzi w posiadanie jego syna Fiodora. W końcu XIV wieku Nowogródek należał do Koributa, syna Wielkiego Księcia Litwy Olgerda.
Od 1394 roku Nowogródek jest centrum Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Pod koniec 14 wieku na Górze Zamkowej rozpoczyna się budowa twierdzy zamku z kamienia, która zakończyła się na początku XVI wieku. Zamek w Nowogródku w 16 wieku miał siedem wież połączonych ścianami i dodatkowe wzmocnienie na północy – duży ziemny wał i fosa o szerokości 30m i głębokością do 4m. Wzdłuż wału były wybudowane wysokie sciany. Zamek przez długi czas był jednym z najbardziej umocnionych, trudnym do zdobycia.
Od 1316 (1317) w mieście powstała rezydencja prawosławnego metropolity. Od 1415 Nowogródek był rezydencją metropolity WKL .Od 1596 roku – rezydencja metropolitów unickich w Rzeczpospolitej. W połowie XVI wieku w Nowogródku było 10 różnych wyznaniowych kościołów. W różnych okresach było 5 kościołów, 6 klasztorów, synagoga i meczet.
W mieście były przeprowadzane trzy razy sejmy (1448, 1508, 1538). W 1422 roku w Farnym kościele brał ślub Władysław Jagiełło z księżną Sofią Holszanską. Z ich małżeństwa powstała słynna dynastia Jagiellonów.
W 1428 r. całe miasto z ziemią i wioskami Witold przekazał swojej żonie Ulianie. Gedemin, Olgerd, Kiejstut i kijowscyMetropolici często odwiedzali miasto.
26 lipca 1511 r. miasto otrzymuje Prawo Magdeburskie. Samorządy istniały do 1795 roku, gdy Nowogródek stał się częścią rosyjskiego imperium. Od 1581 do 1775 roku tu odbywały się spotkania najwyższego sądu apelacyjnego –Głównego Litewskiego Trybunału, a w jednej z wież zamku mieściło się jego archiwum.
W 1595 roku Dyplomem Zygmunta III miasto otrzymało herb: na czerwonym tle Archanioł Michał, który trzyma miecz w prawej ręce a w lewej -wagę.
W XVI – XVIII w. w Nowogródku mieszkało na stałe 2-3 tys. ludzi.
Batalie wojskowe, pożary miejskie i epidemie XVII-XVIII w. doprowadziły Nowogródek do wygaśnięcia politycznego i gospodarczego.
Podczas „ Krwawego potopu” (wojna, 1654/67), we wrześniu 1655 roku po obłężeniu miasta oddziały księcia Trubietskogo i ukraińskich kozaków na czele z I. Zołotarenko zdobyli Nowogródek. Zamek był bardzo zniszczony, miasto spłonęło. Zamek został częściowo odrestaurowany, ale w 1660 roku przez wojska moskiewskie na czele z księciem I. Chowańskim zdobyły Zamek. Najemny garnizon, który nie otrzymał zapłaty za służbę, otworzył bramy twierdzy.
W czasie wojny północnej w 1706 r. szwedzi szturmowali miasto i zamek, wszystko rozkradli, a wszystkie fortyfikacje zostały wysadzone.
Od 1795 Nowogródek- w Imperium Rosyjskim, miasto było w składzie słonimskiej gubernii , 1797 – litewskiej, od 1801 – grodzieńskiej, od 1843 roku – mińskiej gubernii.
Nowogródzka szlachta aktywnie uczestniczyła w powstaniach w latach 1830-1831 i 1863-1864.
W XIX wieku Nowogródek to małe miasteczko z około 4000 mieszkańcami, 15 kamiennymi i 400 drewnianymi domami. Na początku XX w. w mieście odbywało się 6 targów rocznie. W 1897 roku w Nowogródku mieszkało około 8000 mieszkańców.
Od września 1915 Nowogródek został zajęty przez wojska niemieckie, które w kwietniu 1919 roku zostały pokonane przez polskich żołnierzy. W lipcu 1920 roku Armia Czerwona wkroczyła do Nowogródka, ale Polacy zwyciężyli w październiku.
W latach 1921-1939 Nowogródek w składzie Rzeczypospolitej Polski, jest centrum województwa i powiatu. W 1922 roku odwiedzał miasto Naczelnik Państwa Polskiego Józef Piłsudski, a w maju 1924 roku – prezydent Stanisław Wojciechowski.
W Nowogródku było białoruskie gimnazjum, które było utrzymywane ze środków komitetu rodzicielskiego. W swoim czasie byli absolwentami tego gimnazjum przyszli białoruscy poeci Anatolij Iwiere i Nina Taras, naukowcy Borys Kit, Leonid Borysohlebski. Nauczycielem sztuki przez kilka lat pracował znany artysta Jazep Drozdowicz. W mieście działały szkoły siedmioletnie, liceum, polskie gimnazjum, biblioteka, klub. Przed 1939 rokiem było prywatne kino na70 miejsc. Dla gości dostępne były pokoje w hotelach „Europa”, „Paryż”, „Brazylia”.
Od 1939 roku Nowogródek – jako część Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, w 1940 roku centrum rejonowe.
Od 15 stycznia 1940 r. Nowogródek – centrum rejonowe obwodu baranowickiego.
W czasie II wojny światowej Nowogródek był pod okupacją niemiecką od 4 lipca 1941 roku. Jednym z tragicznych wydarzeń z początku wojny było oblężenie Armii Czerwonej w tzw „Nowogródzkim kotle”. Podczas wojny w nowogródzkim rejonie zabili ponad 45 tysięcy osób. Miasto zostało zniszczone około 60% . Nowogródek został zwolniony od okupacji niemieckiej w czasie operacji białostockiej 8 lipca 1944 r.
Od 8 stycznia 1954 rejon nowogródzki jest częścią obwodu Grodzieńskiego.
W 1997 r Nowogródek i powiat nowogródzki zostały połączone w jedną jednostkę administracyjną.
Z Nowogródkiem związane są nazwiska wielu znanych ludzi: Kanclerza WKL Joachima Litawora Chreptowicza, wielkiego poety Adama Mickiewicza, poety Jana Czeczota, Wincentego Korotynskiego, pierwszego białoruskiego kronikarza Fedora Jewłaszowskiego, pierwszego białoruskiego folklorysty Solomona Rysinskiego, artysty Jazepa Drozdowicza, fotografa Jana Bułhaka, naszego współczesnego znanego na całym swiecie naukowca w dziedzinie astronautyki Borysa Kita i wielu innych rządowych, naukowych i kulturalnych działaczy.
